જોતમારી મોંઘી કે કિંમતી વસ્તુ ચોરાઈ હોય તો તે તમે મુંબઈમાં જ આવેલી ચોર બજારમાંથી પાછી મેળવી શકો છો, એવો મત મુંબઈને ખૂબ જ નજીકથી ઓળખવાનો દાવો કરનારા નિષ્ણાતો દ્વારા કરાય છે, પણ શું તમને ખબર છે કે આ બજારનું મૂળ નામ તો ‘શોર’ બજાર હતું. શોર બજાર એટલે એક એવી બજાર કે જ્યાં સતત ઘોંઘાટ જ તમારા કાન પર પડે. પણ બ્રિટિશરોના ખોટા ઉચ્ચારને કારણે આ બજારનું નામ ‘શોર’માંથી ચોર થઈ ગયું. સાંભળવામાં ભલે ગમે એટલું રમૂજી લાગે, પણ આજે આ બજાર જાણે એના નામને સાર્થક કરી રહ્યું હોય એવું લાગે છે. ૧૫૦ વર્ષથી વધુ જૂના આ ચોર બજાર આજે મુંબઈના ટૂરિસ્ટ સ્પૉટમાં પોતાની અનોખી જ જગ્યા બનાવી ચૂકી છે. ખૅર એની વાત પછી ક્યારેક વિસ્તારથી કરીશું, પણ તમને થયું ને આજે અચાનક કેમ મુંબઈની ગલીઓ, બજાર અને રસ્તાઓ વિશેની વાત થઈ રહી છે? પણ બૉસ આપણે કોઈ વાત કરીએ તો તેની પાછળ ચોક્કસ જ કોઈક કારણ તો હોય છે અને આજે પણ આવું જ કંઈક છે. આજની આપણી સ્ટોરીની મેઈન હીરોઈન ઉપ્સ સૉરી મેઈન એલિમેન્ટ છે મુંબઈની અભ્યાસ ગલી ઉર્ફે પઢાઈ ગલી.

માયાવી નગરી મુંબઈમાં આવી તો કંઈ કેટલીય બજારો છે અને રસ્તાઓ છે કે જે તેનાં વિચિત્ર નામોને કારણે જ પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. પણ આજે આપણે વાત કરવાના છીએ એક એવી ગલી વિશે કે જે લગભગ વિદ્યાર્થીઓની બેથી ત્રણ પેઢીઓ માટે સ્વર્ગથી જરાય ઓછી નથી ઊતરી. હવે તમને થશે કે આખરે એવી તે કઈ ગલી છે આ અને તેનું આટલું બધું મહત્ત્વ કેમ છે? અહીં વાત થઈ રહી છે વરલીની પોદ્દાર હૉસ્પિટલની પાછળ આવેલી અભ્યાસ ગલી ઉર્ફે પઢાઈ ગલીની. મૂળ તો આ ગલી સુદામ કાલી આહિરે માર્ગનો જ એક ભાગ છે. પણ રાત પડ્યે આસપાસની ચાલીનાં નાનાં-નાનાં ઘરોમાં, મોટા-મોટા પરિવારો સાથે રહેનારા વિદ્યાર્થીઓ ભણવા માટે આવતા હોવાને કારણે આ ગલી અનઓફિશિયલી અભ્યાસ ગલી તરીકે ઓળખાતી. પણ થોડાક સમય બાદ સ્થાનિક રહેવાસીઓએ નગરસેવક સમક્ષ આ રસ્તાનું નામ બદલીને અભ્યાસ ગલી રાખવાનો પ્રસ્તાવ પ્રસ્તુત કર્યો અને બસ ત્યારથી જ ઓફિશિયલી આ લૅન અભ્યાસ ગલીના નામે ઓળખાય છે.

મુંબઈ માટે એવું કહેવાય છે કે આ શહેર ક્યારેય ઊંઘતું નથી પણ મધરાતના જે ગણતરીના કલાકોમાં આ શહેર મીઠી નિંદર માણતુંં હોય છે ત્યારે આ અભ્યાસ ગલી વિદ્યાર્થીઓથી ઉભરાતી હોય છે. બસ સાંજ પડે અને રસ્તા પર લગાવવામાં આવેલી હેલોજનથી અભ્યાસ ગલી ચમકી ઊઠે અને એની સાથે પોત-પોતાના પુસ્તકો અને બૅગ્સ લઈને વિદ્યાર્થીઓ પણ જગ્યા શોધીને મોડી રાત સુધી કોઈ પણ પ્રકારની ખલેલ વિના ભણવાનું શરૂ કરી દે છે. સાંભળવામાં એકદમ કોઈ ફિલ્મી સ્ટોરી જેવું લાગે, પણ આ કોઈ ફિલ્મની સ્ટોરી નહીં રિયલ લાઈફની હકીકત છે.

અહીં વિદ્યાર્થીઓ માત્ર સેલ્ફ સ્ટડી જ નહીં પણ ગ્રુપ સ્ટડીઝ કરવા પણ આવે છે અને વિદ્યાર્થીઓનું એવું માનવું છે કે એકલા ભણવાને બદલે ગ્રુપમાં બેસીને ભણવાથી વધુ સારી રીતે ભણી શકાય છે. અહીં આવનારા મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓ બીડીડી ચાલના છે. આઠ બાય દસની નાનકડી ઓરડીમાં સાત-આઠ વ્યક્તિનો પરિવાર વસતો હોય ત્યાં અભ્યાસ માટે જોઈતું યોગ્ય વાતાવરણ ક્યાં મળી શકે? શહેરની લાઈબ્રેરીમાં એક તો મર્યાદિત જ જગ્યાઓ હોય છે અને રાતના સમયે તો બધી લાઈબ્રેરી પણ બંધ થઈ જાય છે, એવામાં આ અભ્યાસ ગલી જ વિદ્યાર્થીઓ માટે નાઈટ લાઈબ્રેરી બની જાય છે.

વિદ્યાર્થીઓ અહીં કોઈ પણ પ્રકારની ફી ચૂકવ્યા વિના જેટલો સમય ઈચ્છે એટલો સમય આરામથી ભણી શકે છે. અહીં ભણવા માટે આવનારા વિદ્યાર્થીઓ એસએસસીના પણ હોય અને એન્જિનિયરિંગ કે એમબીબીએસના પણ હોય. બધા માટે આ અભ્યાસ ગલીના દરવાજા ખુલા છે. મુંબઈની આ અભ્યાસ ગલીમાં વિદ્યાર્થીઓ કઈ રીતે ભણે છે એની વાત કરીએ. કેટલાક વિદ્યાથીઓ ઘરેથી કપડું કે નાનકડી ચટાઈ લઈને આવે છે કે પછી જૂના હૉર્ડિંગ્સ કે બૅનર લઈને તે ફૂટપાથ પર પાથરીને અભ્યાસ કરે છે તો કેટલાક પાછા રસ્તાની સાઈડ પર પાર્ક કરેલી બાઈક પર બેસીને ભણવાનું પસંદ કરે છે.

મુંબઈની લાઈફલાઈન ગણાતી લોકલ ટ્રેનમાં જેમ સવારે ૬થી ૧૦ અને સાંજે ૫થી ૮ વાગ્યા સુધીનો સમય જેમ પીક અવર્સ ગણાય છે એ જ રીતે સાંજના ૭ વાગ્યાથી લઈને રાતના ૧૦-૧૨ વાગ્યા સુધીનો સમય એ અભ્યાસ ગલી માટે પીક અવર્સ ગણાય છે. આ ઉપરાંત ઘણી વખત આ જ ગલીમાં ભણીને જિંદગીમાં આગળ વધી ગયેલા ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓ પણ પરીક્ષાના સમયમાં અહીં આવીને તેમના જુનિયર્સ અને અભ્યાસ કરી રહેલાં વિદ્યાર્થીઓને મદદ કરવા માટે આવી પહોંચે છે.

વિદ્યાર્થીઓ એકબીજાને નામથી ઓળખે છે, એટલું જ નહીં પણ કોણ કયો કૉર્સ કરી રહ્યો છે એની પણ માહિતી રાખે છે. કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ એક જ કૉલેજમાં જતા હોય, એક જ કૉર્સ કરતાં હોય એવા વિદ્યાર્થીઓ પણ અહીં ભટકાઈ જાય છે અને તેઓ રૅફરન્સ બૂક પણ શૅયર કરે છે.

હાલ તો આ અભ્યાસ ગલી થોડી સૂની પડી ગઈ છે, કારણ કે શાળા-કૉલેજોમાં વેકેશન ચાલી રહ્યું છે. પણ આવતા મહિનાથી એટલે કે જૂનથી શરૂ થનારા નવા શૈક્ષણિક વર્ષની સાથે જ અભ્યાસ ગલીમાં ફરી વિદ્યાર્થીઓના ટોળેના ટોળા ઊમટી પડશે. જોકે અત્યારે પણ અભ્યાસ ગલીમાં ૧૫-૨૦ વિદ્યાર્થીનું એક નાનુું ગ્રુપ એન્જિનિયરિંગ, સેન્ટ્રલ એન્ડ સિવિલ સર્વિસ ઍક્ઝામ કે પછી કમ્પની સેક્રેટરીની પરીક્ષાઓની તૈયારી કરતાં જોવા મળશે જ. પણ ચોમાસાના દિવસોમાં આ અભ્યાસ ગલી સાવ સૂની પડી જાય છે, કારણ કે વિદ્યાર્થીઓ પણ સરકારી લાઈબ્રેરી કે રીડિંગ રૂમમાં જઈને અભ્યાસ કરવાનું પસંદ કરે છે.

વિદ્યાર્થીઓ એટલી એકાગ્રતાથી અભ્યાસ કરતાં હોય છે કે તેમને મચ્છર, અચાનક જ ઝડપથી પસાર થઈ રહેલાં વાહનોનો અવાજ કે બિલાડીના પડછાયા પણ તેમનું ધ્યાન ફંટાવી શકતા નથી. ભણવાની સાથે સાથે વચ્ચે બ્રેક લઈને ચિટ-ચેટ, વૉક લેવાનું કે મ્યુઝિક સાંભળવાનું પણ ચૂકતા નથી. વીતેલાં વર્ષોની સાથે સાથે જ આ અભ્યાસ ગલીએ મુંબઈને કેટલાય ડૉક્ટર, એન્જિનિયર, વેપારી અને પોલીસ ઑફિસર પણ આપ્યા છે, પણ એની નોંધ કોણ લે છે?

જોકે ધીરે ધીરે આ અભ્યાસ ગલી હવે તેનો જૂનો ચાર્મ ગુમાવી રહી છે અને નિર્જન અને ખાલી રસ્તાને કારણે અહીં આસામાજિક તત્ત્વોની હાજરી વધી રહી છે. રાતના સમયે રસ્તા પર બાઈક રેસિંગ કરનારા જૂથને કારણે અહીં શાંતિથી ભણવા આવનારા વિદ્યાર્થીઓ માટે જોખમ ઊભું થઈ રહ્યું છે, તો ક્યાંક દૂર કોઈક ખૂણામાં પાંચ-છ જણ ચરસ-ગાંજાનો નશો કરનારાઓનું એક ગ્રુપ બેઠેલું જોવા મળે છે. જોકે મુંબઈ પોલીસ કોઈ પણ પ્રકારની દુર્ઘટના ના થાય એ માટે આ વિસ્તારમાં રાતના સમયે પેટ્રોલિંગ વધારી દીધું છે, જેથી આ વિદ્યાર્થીઓ કોણ પણ પ્રકારના ભય વિના આરામથી સુરક્ષિત વાતાવરણમાં ભણી શકે.

શહેરમાં જગ્યા નથીની ફરિયાદ કરનારાઓ માટે અભ્યાસ ગલીએ એ એક ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે, કે શહેરમાં ક્યારેય જગ્યાની અછત નહીં વર્તાય અને ખાસ કરીને અભ્યાસ માટે તો ક્યારેય નહીં!

લેબેનીઝ સિરિયન મૂળના જ્યુઈશ પરિવારના જોસેફ સાફરાએ માતા-પિતા બ્રાઝિલ શિફટ થતાં ૧૪ વર્ષની ઉંમરે ભણતર છોડીને આવવું પડ્યું, જોકે અહીં તેમણે બિઝનેસ મેનેજમેન્ટની ડિગ્રી મેળવી.

પરિવારની સુરક્ષા અને સંતોનોના સારા ભાવિ માટે તંગદિલીગ્રસ્ત પ્રદેશમાંથી બીજા દેશમાં સ્થાયી થવું પડ્યું હતું.

સાફરા પરિવાર મૂળ વતનમાં બૅંકિંગ ક્ષેત્રમાં પ્રવૃત્ત હતો તે જ અનુભવ કામે લગાડીને બ્રાઝિલમાં બૅંકિંગ કામકાજ શરૂ કર્યું.

જોસેફે બાપ કરતાં સવાયા થઈને નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી. સાફરા બૅંકિંગ, ઈન્ટરનેશનલ ઈઝરાયલ બૅંકિંગ, નેશનલ બૅંકિંગ ઑફ ન્યૂ યોર્ક સહિત બૅંકિંગ – ઈન્વેસ્ટમેન્ટ ક્ષેત્રે મોટું નામ કાઢ્યું.

રિયલ એસ્ટેટ, કૃષિ ક્ષેત્રે ઝંપલાવ્યું અને અહીં પણ સફળતા મેળવી બ્રાઝિલની ટોચની શ્રીમંત વ્યક્તિ પૈકી એકમાં સ્થાન મેળવ્યું. સાફરા ગ્રુપ બ્રાઝિલ ઉપરાંત અમેરિકા, એશિયા અને યુરોપમાં કાર્યરત છે.

બધો કારભાર સંતાનોને સોંપીને જોસેફ પરોપકારી પ્રવૃત્તિમાં સક્રિય થયા હતા. તેમનું ફાઉન્ડેશન જ્થૂઈશ સમાજને સૌથી વધારે મદદ કરે છે, જોકે હિંદુઓનાં મંદિરો માટે પણ સહાય કરે છે. ભાઈના પરિવારે મોટા ભાગની સંપત્તિ ફાઉન્ડેશનને આપી દીધી છે. બૅંકિંગ વિશ્ર્વના ભીષ્મપિતામહ જોસેફ સાફરાની સફર વિગતે જાણીએ.

લેબેનોન-સિરિયાના જ્યૂઈસ પરિવારમાં ૧૯૨૮ના જન્મેલા જોસેફ સાફરાએ નાનપણમાં જ અનેક દેશમાં શિફટ થવું પડ્યું. પ્રારંભના ૧૩,૧૪ વર્ષ લેબેનોન – બૈરુત અને સિરિયામાં રહ્યા બાદ માતા-પિતા ઈટાલી શિફટ થયાં હતાં. અહીં થોડો સમય રહ્યા બાદ બ્રાઝિલમાં સ્થાયી થયા હતા.

લેબેનોન-સિરિયા યુદ્ધગ્રસ્ત અને અશાંત પ્રદેશ રહ્યો છે. રાજકીય મોરચે અસ્થિરતા રહી છે. આ પ્રદેશના અનેક લોકો નોકરી-બિઝનેશની તક માટે અન્ય દેશોમાં શિફટ થતા રહ્યા છે. જોસેફ ૧૪ વર્ષના હતા ત્યારે માતા-પિતાએ બૈરુત છોડ્યું હતું.

પિતા બૅંકિંગ ક્ષેત્રે કાર્યરત હતા. આ જ કામ બ્રાઝિલમાં આવીને ચાલુ કર્યું. પ્રારંભમાં સાઉપાઉલોમાં ફાઈનાન્શિંગનો બિઝનેસ ચાલુ કર્યો.

જોસેફે બિઝનેસ એડમિનિસ્ટ્રેશનની ડિગ્રી મેળવી બાદમાં તેમણે પણ બૅંકિંગ ક્ષેત્રે ઝંપલાવ્યું. આરબ દેશોમાં ઘણી મુશ્કેલી હતી. સિરિયા-લેબેનોન જેવા દેશ હંમેશાં તંગદિલીગ્રસ્ત રહે છે તેથી સુરક્ષા અને સંતાનોના ભણતર અને કારકિર્દી ધ્યાનમાં લઈને સાફરા પરિવારે દીર્ઘદૃષ્ટિ વાપરીને બ્રાઝિલને પસંદ કર્યું.

બૅંકિંગનો અનુભવ લીધા બાદ જોસેફે ૨૭મા વર્ષે બૅંકે સાફરાની સ્થાપના કરી. આ બૅંકે કૂદકે અને ભૂસકે પ્રગતિ કરી. હાલ આ બૅંક બ્રાઝિલની છઠ્ઠી મોટી બૅંક છે. બૅંકે સાફરા ગ્રુપ બ્રાઝિલ જ નહીં, યુરોપના અન્ય દેશો, અમેરિકા, એશિયા, મધ્ય પૂર્વના દેશમાં બૅંકિંગ સર્વિસ પૂરી પાડે છે. પિતા જેકોબ બૅંકર ઉપરાંત ગોલ્ડ ટ્રેડિંગનો વેપાર પણ કરતા હતા, ત્યાં ઓટોમેન સામ્રાજ્ય પડી ભાંગતા જેકોબને લેબેનોનમાં રસ રહ્યો નહોતો.

જોસેફનો ભાઈ એડમન્ડ પરિવારના બિઝનેશમાં ૧૬મા વર્ષે જ જોડાયો હતો. બંને ભાઈએ ૮-૯ વર્ષ સાથે કામ કર્યું હતું. બાદ એડમન્ડ સાફરા જોસેફથી અલગ થઈને અમેરિકા શિફટ થયો હતો. જીનિવામાં રિપબ્લિક નેશનલ બૅંક ઑફ ન્યૂયોર્ક શરૂ કરી હતી જેની બાદમાં ૮૦ શાખા થઈ હતી. રશિયા-પિટરબર્ગમાં નાણાં સંસ્થા ખોલી હતી. સાફરાનો અર્થ અરેબિકમાં સોનું થાય છે. નામ પ્રમાણે જ જોસેફ સાફરાએ જે બિઝનેસમાં હાથ નાખ્યો ત્યાં સોનું થઈ ગયું.

એક દેશમાં ઉછેર બાદ બીજા દેશમાં શિફટ થઈને બૅંકિંગ સહિત અનેક બિઝનેસમાં ઝંંપલાવીને મોટું સામ્રાજ્ય ઊભું કર્યું. જોસેફના ભાઈએ ન્યૂયોર્કમાં જે બૅંક સ્થાપી હતી તે બાદમાં એચએસબીસીને વેચી નાખીને મોટી રકમ મેળવી. સંપત્તિનો મોટા ભાગનો હિસ્સો પરોપકારી પ્રવૃત્તિમાં ફાળવી દીધો.

જોસેફ સાફરાએ સાફરા નેશનલ બૅંક, બૅંકો સાફરા, ફાઈબ્રિયા સેલેલોસ, ચીકવીટા, સાફરા સારાસીનમાં ઉચ્ચ હોદ્દો સંભાળ્યો. એગ્રી બિઝનેશમાં સાહસ કર્યું અને તેમાં પણ સફળ થયા. કેળાંના પ્રખ્યાત ઉત્પાદક ચીકવીસ બ્રાન્ડ ઈન્ટરનેશનલ જોસેફ ૫૦ ટકા માલિકી ધરાવે છે. બાકીની ૫૦ ટકા માલિકી બ્રાઝિલના અગ્રણી જ્યુશ ઉત્પાદક ધરાવે છે.

જોસેફ સાફરા બ્રાઝિલના અમીર વ્યક્તિઓની યાદીમાં બીજુ સ્થાન ધરાવે છે. વિશ્ર્વમાં ટોપ ૫૦માં તેમનું સ્થાન છે. જોસેફ બિઝનેશમાં એટલા ગળાડૂબ હતા કે લગ્ન પણ મોડા ૩૯મા વર્ષે કર્યાં હતાં. પત્નીનો સાથ-સહકાર સારો મળ્યો હતો. સાફરા ગ્રુપમાં ૩૦,૦૦૦થી વધુ કર્મચારીઓ કાર્યરત છે. અમેરિકા, યુરોપ, એશિયામાં આ ગ્રુપ સક્રિય છે. આ ગ્રુપની સંપત્તિ ૨૫ અબજ ડૉલર આસપાસ રહી છે. રિયલ એસ્ટેટમાં મોટું રોકાણ ધરાવે છે. ન્યૂયોર્ક, લંડન, મેનહટ્ટનમાં સારું રોકાણ છે. લંડનની આઈક્રોનિક બિલ્ડિંગ ‘ધરેકીન’ ૭૦ કરોડ ડૉલરમાં ખરીદી હતી. જનરલ મોટર્સનું બિલ્ડિંગ – મેનહટ્ટનમાં છે. તેની માલિકી પણ તેમણે મેળવી હતી. સ્વીત્ઝરલેન્ડના બેઝલમાં બૅંક સારાસીન ૨.૧ અબજ ડૉલરમાં ખરીદી હતી. બૅંકો સાફરાની એસેટ ૪૭.૨ અબજ ડૉલરની છે. જોસેફના ક્વોટ જાણવા જેવા છે. બીજા કરતા આગળ વધવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા હોવી જોઈએ. તમારી સાથેની વ્યક્તિને પ્રોત્સાહન આપો તો તેના તરફથી યોગદાન ચોક્કસ વધશે. ગોસીપ કોઈને ગમતું નથી, તે પણ તેનો આનંદ બધા લે છે. રોજ ઑફિસેથી ઘરે જવું એટલે દૈનિક હિસાબ આપવા જવું એવું હોવું જોઈએ એમ તેઓ માને છે. માનવીનો જજ તેના વિરોધી-દુશ્મનોના આધારે કરવો જોઈએ. જોસેફ પોતે માને છે કે તમારો ટીકાકાર હોવો જોઈએ તો જ ભૂલ કે ખામી સુધારવાની ખબર પડે.

ઈઝરાયલના કમાન્ડો, સુરક્ષા દળ વિશ્ર્વભરમાં પ્રખ્યાત છે. બ્રાઝિલના ગાર્ડને ટ્રેઈન કરવા જોસેફ ઈઝરાયલના સિક્યુરિટી એજન્ટને બોલાવે છે. જોસેફના ભત્રીજાનું એક વાર અપહરણ થયું હતું, ત્યાર બાદ સુરક્ષા વધારીને મજબૂત કરવા સાવચેતીરૂપે ઈઝરાયલના સુરક્ષાકર્મીઓની મદદ લીધી હતી.

પિતા-પુત્ર મળીને સર્વપ્રથમ ઈન્ટરનેશનલ બૅંક ઑફ ઈઝરાયલ શરૂ કરી હતી. જોસેફ અને તેમના ભાઈની પરોપકારી પ્રવૃત્તિ મોટી છે. પત્ની સાથે મળીને તેમણે જોસેફ સાફરા ફાઉન્ડેશન ઊભું કર્યું હતું, જે આરોગ્ય સેવામાં મદદ કરે છે. સ્કૂલ-હૉસ્પિટલને ચેરિટી કરે છે. ફાઉન્ડેશન જ્યૂઈસ સમાજના લોકોને વધારે મદદ કરે છે. ઈઝરાયલ બાદ જ્યૂઈશ લોકો અમેરિકામાં સૌથી વધુ છે. પરોપકારી કામ કરતી સંસ્થાને ફાઉન્ડેશન મદદ કરે છે.

બ્રાઝિલમાં વિશાળ સાંસ્કૃતિક-શિક્ષણ સહાયની યોજના છે, જેમાં વિદ્યાર્થીઓને મફત પ્રવેશ અપાશે. ભાઈ એડમન્ડનું મરણ ૧૯૯૯માં થયું હતું. તેમની મોટા ભાગની સંપત્તિ એડમન્ડ સાફરા ફાઉન્ડેશનને આપી દીધી હતી.

જોસેફ જ્યૂઈસ ધર્મના છે. ઘણા અન્ય ધર્મના કામ માટે પણ મદદ કરે છે. બ્રાઝિલમાં હિન્દુઓની વસ્તી છુટ્ટીછવાઈ છે, ત્યાં મંદિર બાંધવા માટે તેમણે મદદ કરી છે.

જોસેફે અમેરિકામાં ડઝનથી વધુ પ્રોપર્ટી ખરીદી છે. જોસેફનાં સંતાનો નેશનલ બૅંક ઑફ ન્યૂયોર્ક, બૅંકો સાફરા, સાફરા સારાસીન બૅંક સંભાળે છે. બૅંકો સાફરા ખાનગી ક્ષેત્રની ઘણી મોટી બૅંક છે.

Dr. Meeta Rathod Vansadia

Ph.D. in Library & Information Science

Email : meetarathod@gmail.com

Mo. no. 9725039802

Dt : 26^th March, 2019

IGNITED YOUTH – INSPIRING MINDS

Daily interactions, conversations, communications with the young and aspiring youth – inspires, ignites and rejuvenates me to lead the meaningful life. My profession facilitate me to spend the important hours of my day with these amazing youth of today.

As the academic year come to its end, one batch of students are in the process of leaving the institution. Although, library and/or librarians are not directly involved with the teaching curriculum, but as a supporting hand, there is always been a bonding between the students and the resources of information. Being the catalyst of this bonding, it gives me immense pleasure being there for them.    In every batch, there are handful students, the regular visitors of library, who leaves their foot prints not only in the library but also in my heart which leaves an immense image, that can’t be wiped out – ever.

My experience validates, ‘A patient listening and aptitude of learning is very important at every age in the life.’  Assertive communication and efficient networking, having been my strength, there has always been a two way communication between my students and me. I always feel, “Provide them the space, and allow them to speak”. Trust them and support them in implementing new ideas. They may make mistakes, but one can always learn from the mistakes. For me, these students are the great learning resources. I feel very comfortable with them as they are full of aspirations. My wavelength matches with them as they are the forward looking, big dreamers, and filled with positive approach towards leading the competitive life.

These are the youth of Internet Era. As, Science and Technology have always fascinated me, at times, I feel I should have been born during this high speed Internet era. This genre has easy and varied exposure to the information, which we were deprived of.  They have been facilitated with global platforms at finger tips. I do hope that users of these social media platforms and freedom of expressions; will leave behind, the element of hypocrisy lying in our mindset, and for which we Indians are most infamous about !

The new entrant in the library often receives my recommendation to read “Indomitable Spirit” by Dr. A. P. J.  Abdul kalam. The past president of this country always believed in the potential of the youth. My position on reading habits of this genre is that, it is a myth that they are not reading, to my surprise some of them are avid readers. May be the platform is not the conventional one.

My departing conversation with them always include following statement, “If you want to grow as a compassionate human being, get out of your hibernation, your comfort zone, your secured space. Don’t spend the life as a well-frog, but dare to swim in the tides of ocean, sky should be your limit, the universe is waiting for you.”

कृति सूचक, होममेकर, भीवानी.

यह लेख हमारी वेब पोर्टल के रिडर कृति सूचक ने हमें लिख कर भेंजी थी. हम उनकें विचारो का स्वागत करते है और उनके यह विचार उनके ही नाम से ब्लोग बनाकर प्रकाशित कर रहे है. यदी आप मै से कोइ भी रिडर अपने सुझाव, विचार, सोच कोइ भी सकारात्मक बात हमारी वैबसाइट पर प्रकाशित कराना चाहते है तो हम आपका स्वागत करते है. अपने विचारो को आप हिन्दी, गुजराती या इंग्लिश कोई भी लेंग्वेज में भेज सकते है. हमे इमेल से आप फोटो व मेटर भेज सकते है.

महिला का सच्चा सन्मान तब, जब महिला दिन सेलिब्रेशन की जरूरत नही रहेगी :

कृति सूचक

हम सब आज विश्व महिला दिवस मना रहे हैं, सुबह से ढेरों शुभकामनाएं मिल रही है, (ज्यादातर महिलाओं की तरफ से ही) मैंने भी सभी को खुशी से शुभकामनाएं बांटी, पर सोच रही हूँ, असली ‘महिला दिवस’ तो तब हो, जब कोई  ‘महिला दिवस’ ही न हो।

हमें महिला दिन मनाना पड रहा है यही बात इस बात कि प्रतीति कराती है कि अभी भी महिलाए पीडीत अवस्था में रह रही है.

हम सब के लिए सिर्फ एक दिन नहीं,हफ्ता,महीना और पूरा साल हो । अपने निर्णय खुद ले सकें,अपने मन का खा- पी -पहन सकें । भय मुक्त हो कहीं भी आ जा सकें ।पढ़ाई -रोजगार के समान अवसर मिलें,किसी आरक्षण की जरूरत न पड़े । माहवारी के समय हाइजीन को लेकर, गर्भावस्था में पोषण या सही इलाज के अभाव से किसी गरीब परिवार की स्त्री की मौत न हो।

शादी में बराबर की हिस्सेदारी हो, दहेज के लेन देन ना हो। बेटीयाँ बोझ न मानी जाए, ना बहुएं दहेज़ प्रथा के कारण प्रताड़ित करी जाए। ये सब होने लगेगा तो फिर किसी के मन में उन्हें जन्म लेते ही मार देने की इच्छा भी जन्म नहीं लेगी और न ही इस इच्छा को अंजाम दिया जाएगा । पर निकट भविष्य में तो यह सब होता दिख नही रहा… इसलिए मनाते हैं , ‘महिला दिवस’। पूरे विश्व का ध्यान एक दिन के लिए ही सही अपनी तरफ खींच कहते हैं…. ‘हैप्पी वीमेंस डे”

‘નવલખા જપતા નરક નિવારે’ એ પંક્તિઓ એના પ્રમાણરૂપ છે. આપણા ધર્મગ્રંથો સ્પષ્ટપણે કહે છે કે નવલખા જાપ કરતાં નરક ગતિનું નિવારણ થાય છે

જૈન ધર્મમાં મહામંત્ર નવકારનો અચિંત્ય મહિમા ગવાયો છે. નવકારમંત્રના આપણા પર અનેકાનેક ઉપકારો છે. નવકારમંત્ર અહિંસા, સંયમ, તપ અને યોગસાધનાનો ઊંચામાં ઊંચો આદર્શ છે. આપણા જીવનનું શ્રેય કરવામાં નવકારમંત્ર હંમેશાં અગ્રેસર રહે છે. નવકારમંત્ર આપણી દુર્ગતિને અટકાવે છે. નવકારમંત્રનો સાધક ક્યારેય નરક ગતિમાં ન જઈ શકે એવું આપણા શાસ્ત્રકારોનું કથન છે.

‘નવલખા જપતા નરક નિવારે’ એ પંક્તિઓ એના પ્રમાણરૂપ છે. આપણા ધર્મગ્રંથો સ્પષ્ટપણે કહે છે કે નવલખા જાપ કરતાં નરક ગતિનું નિવારણ થાય છે, પરંતુ જીવનના અંત સમયે પણ જો નવકારમંત્ર કર્ણપટ પર પડે તો તેની સદ્ગતિ અવશ્ય થાય છે. એટલે જ મનુષ્યની કે અન્ય જીવોની અંતિમ ઘડીએ નવકારમંત્ર સંભળાવવાની પરંપરા જૈનોમાં જળવાઈ રહી છે.

આપણે દુર્લભ એવો મનુષ્યજન્મ પામ્યા છીએ એ માટે આ મહામંત્ર નવકારનો જ ઉપકાર છે. એવી સંભાવના છે કે ભવાંતરની રખડપટ્ટી કરતા આપણા આત્માને કોઈ મહાપુણ્ય યોગે એની છેલ્લી ઘડીએ આ નવકારમંત્રનું સ્મરણ કરવા મ્ાYયું હોય અને આ પવિત્ર મંત્રના શબ્દો આપણા કાન પર પડ્યા હોય અને એથી જ એના ફïળસ્વરૂપે આ માનવભવ આપણને પ્રાપ્ત થયો હોય. આપણા શાjાકારોએ વારંવાર મહામંત્ર નવકારના ઉપકારો વર્ણવ્યા છે. તેમણે ઉપદેશ્યું છે:

કિંચ ધન્નાણ મણોભવણે સદ્ધા બહુમાણવટ્ટિને હિલ્લો

મિચ્છત્તતિમિરહરણો વિયરઈ નવકાર વરદીવો

અર્થાત્ જેમ શ્રદ્ધારૂપી દિવેટ છે, બહુમાનરૂપી તેલ છે અને જે મિથ્યાત્વરૂપી તિમિરને હરનારો છે એવો આ નવકારરૂપી શ્રેષ્ઠ દીપક ધન્ય પુરુષોના મનરૂપી ભવનને વિશે શોભે છે.

નવકારમંત્ર મિથ્યાત્વનો નાશ કરનારો અને સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ કરાવનારો છે. અહીં આપણે એ જ ચિંતન કરવાનું છે કે જે મહામંત્ર નવકાર મહાશત્રુ સમાન મિથ્યાત્વનો નાશ કરે, અતુલ ગુણના નિધાન સમા સમ્ય્ાક્રત્નની પ્રાપ્તિ કરાવે અને જીવને અજરામર પદમાં સ્થાન અપાવે એ નવકારમંત્રનો કેટલો ઉપકાર માનવો? એથી જ નવકારમંત્ર આપણો મહાઉપકારી છે એટલે એના પ્રત્યે પૂર્ણ શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને આદર રાખવો એ આપણા સૌનું પરમ કર્તવ્ય છે.

આ જગતમાં દુ:ખના નિવારણની અને સુખની પ્રાપ્તિની કોણ આશા નથી રાખતું? સુખ-સમૃદ્ધિ અને યશ-કીર્તિની આશા કોને નથી? આ વિશે ઊંડું ચિંતન કરીએ તો જણાશે કે સંસારનાં સર્વ દુ:ખો આપણી ભવપરંપરાને આભારી છે. જો ભવપરંપરા જ ન હોય તો જન્મ, જરા, મૃત્યુ આપણને કેમ સતાવી શકે? એથી જ નવકારસાધકે સર્વપ્રથમ ભવપરંપરા નષ્ટ થાય એવી અભિલાષા અવશ્ય રાખવી જોઈએ. મનુષ્યજગતમાં પ્રેયસ અને શ્રેયસ એમ બે પ્રવાહો વહેતા હોય છે. એને પૂર્ણ કરવાનું સામથ્ર્ય જો કોઈમાં હોય તો એ નવકારમંત્રની નિત્ય આરાધનામાં છે. અઢળક સંપત્તિ, આલીશાન બંગલો, બાગ-બગીચા, નોકર-ચાકર, મોટર વગેરેનો કાફલો અને લોકો પર મેળવેલું પ્રભુત્વ વગેરેને આ લોકનું સુખ માનવામાં આવે છે. સ્વર્ગલોકમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થવું કે સિદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધ શિલામાં બિરાજમાન થવું એ પરલોકનું સુખ ગણાય છે. આ બન્ને પ્રકારનાં સુખોનું મૂળ જો કોઈ હોય તો એ માત્ર ને માત્ર મહામંત્ર નવકાર જ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ જ છે કે જેઓ નવકારમંત્રનું નિત્ય સ્મરણ કરે છે, નિત્ય એની આરાધના કરે છે, નિત્ય એના જાપમાં તલ્લીન બને છે, નિત્ય એના ધ્યાનમાં આનંદની અનુભૂતિ પામે છે એ જીવ પોતાનાં સકલ કર્મોનો ક્ષય કરી મોક્ષપદને જરૂર પામી શકે છે. એથી જ ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજે ‘પંચ પરમેષ્ઠી ગીતા’માં સ્પષ્ટ ગાયું છે:

શ્રી નવકાર સમો જગિ, મંત્ર, ન યંત્ર ન અન્ય

વિદ્યા નવિ, ઔષધ નવિ, એહ જપે તે ધન્ય!

‘લલિતવિસ્તરાચૈત્યવંદન વૃત્તિમાં’માં હરિભદ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે કે ‘આ નવકારમંત્ર પરમ પિતા છે, પરમ માતા છે, પ્રેમથી છલોછલ ભરેલો બંધુ છે, પરમોપકારી મિત્ર પણ છે. શ્રેયોને વિશે પરમ શ્રેય છે, માંગલિકને િïવશે પરમ માંગલિક છે, પુણ્યોને વિશે પરમ પુણ્ય છે અને ફળોના વિશે પરમ ફળ છે. એટલે કે મહામંત્ર નવકાર જગતના સર્વ જીવોનું સદાસદૈવ કલ્યાણ કરનારો છે. આ લેખ પૂર્ણ કરતાં છેલ્લે મહામંત્ર નવકારનો મહિમા બતાવતી પંક્તિઓ સુજ્ઞ વાચકો માટે અહીં સમર્પિત કરીએ છીએ.

નમસ્કાર સમો મંત્ર, શત્રુંજય સમો ગિરિ

વિતરાગ સમો દેવો, ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ

જેમ જેમ પરીક્ષાનો સમય નજીક આવતો જાય છે. તેમ તેમ છોકરાઓના મગજ પર દબાણ વધતું જાય છે. મગજની આ માથાકૂટમાં છોકરાઓનું શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય જળવાવું જરૂરી છે. પરીક્ષામાં દેખાવ પણ ત્યારે જ સુધરે જ્યારે છોકરાઓના કોઇ પણ જાતના દબાણ વગર તૈયારી કરે. બાળકની પરીક્ષાએ માબાપને એવી તક આપે છે કે માબાપ પરીક્ષા સમયે બાળકની સૌથી નિકટતમ પહોંચી શકે છે, બાળક પરીક્ષાના સમયે લાગણીશીલ હોય છે, ભયભીત હોય છે આવા સંજોગોમાં માબાપની હૂંફ, ઉર્જા બાળકને કાયમ માટે એવી અનુભૂતિ કરાવે છે કે કપરી સ્થિતિમાં પરિવાર એક છે, માબાપ તેની સાથે છે. પરીક્ષા સમયે માબાપે ન તો વધુ પડતા કડક ના તો વધુ પડતા નરમ પણ સહાનુભૂતિપૂર્વક વર્તન કરવાની જરૂર હોય છે.

પરીક્ષા સમયે માતાપિતાએ તેમના મગજ પરનું દબાણ હળવું કરવા શું કરવું જોઇએ તેની થોડી ટિપ્સ આપી છે એ મમળાવો.

૧) બાળકો સારા નંબર લાવે એવું દબાણ ક્યારેય ન લાવો. બસ, એને એવો વિશ્ર્વાસ અપાવો કે એ તેનું સારામાં સારું પ્રદર્શન કરે. નંબર કે રેન્ક સારી ન આવે તો પણ એ તેનું મનોબળ ન તોડે એ સમજાવો. બીજી વાર બહેતર પ્રયાસ કરવાનું કહો.

૨) છોકરાઓને પ્રશ્ર્નપત્ર ઘરે સોલ્વ કરવાનું કહો. જેટલી સમય મર્યાદામાં પરીક્ષાના ખંડમાં બેસીને પેપર લખવાનું હોય છે. તેટલો જ સમય અને તેવો જ માહોલ ઘરે તૈયાર કરીને તેને આગલા વર્ષનું પેપર ઘરે સોલ્વ કરવાની પ્રેક્ટિસ કરાવો. તેમને એવી અનુભૂતિ કરાવો કે તમે એમની સાથે છો. તેમની મુસીબતોને સમજો છો.

૩) છોકરાઓ હોશિયાર હોવા છતાં ઘણી વાર પરીક્ષા સમયે કોઇ ભૂલચૂક થવાથી માર્ક્સ કપાઇ જતા હોય છે. આ બધુ તો સામાન્ય છે, એવું તેના મનમાં ઠસાવો. એ બધું ભૂલીને બીજા દિવસની તૈયારીમાં લાગી જવાનું કહો.

૪) બાળકોને પૂરો સમય અભ્યાસ કરવાનું ન કહેતાં. તેને વચ્ચે થોડો બ્રેક આપો. તેણે જે પણ કંઇ વાંચ્યું હોય એને મગજમાં પચાવવાની તક આપો. ચા-નાસ્તો તેના રૂમમાં ન આપતાં. પરિવારની સાથે ખાવા બેસે તો તેનું દિમાગી ટેન્શન ઘણું હળવું રહે.

૫) જીવનમાં પરીક્ષાઓ આવે, પણ પરીક્ષા એ જ જીવન નથી. એવું સતત મનમાં ઠસાવો. પરીક્ષા એ એક માત્ર પડાવ છે, એ અંતિમ લક્ષ્ય નથી. આપણે માત્ર કર્મ કરવાનું છે તેના ફળથી વિચલિત થવાનું નથી એ યાદ રાખો. પરીક્ષામાં નાપાસ થયેલા તે ઓછા માર્કે પાસ થયેલા પણ કારકિર્દી અને જીવનમાં સફળ થતાં હોય છે. પરીક્ષામાં અવ્વલ નંબરે પાસ થયેલા પણ જીવનમાં ઘણી વાર નિષ્ફળ જતાં હોય છે.

૬)યાદશક્તિ વધે તેવી રીતો શીખો અને શીખવાડો. યાદશક્તિ વધે તેના ઘણા ઉપાયોની હવે તો ચોપડી પણ મળતી હોય છે. આમાંથી ઘણા કીમિયા તો ખરેખર ઓછી મહેનતે વધુ કામ આપી જતાં હોય છે. યાદ રાખવાની કળા માત્ર પરીક્ષામાં જ નહીં. સમગ્ર જીવન દરમ્યાન પણ લાભ આપતી હોય છે.

૭) પ્રશ્ર્નપત્રમાં જે સહેલા પ્રશ્ર્નો હોય, જેના જવાબ જલદીથી લખાઇ જતા હોય એ પહેલાં સોલ્વ કરવાનું સમજાવો. અઘરા પ્રશ્ર્નો માટે પછીથી પ્રયત્ન કરવો. અઘરા પ્રશ્ર્નો પહેલાં સોલ્વ કરવા જતાં સમય વધુ જાય છે અને ઘણી વાર સહેલાં પ્રશ્ર્નો સમય ન રહેવાથી છૂટી જતાં હોય છે.

૮) અન્ય વિદ્યાર્થી સાથે સરખામણી ન કરો. ઘણા માબાપ એમના છોકરાને કોઇ વિષયમાં કેટલા માર્ક આવ્યા તેની ચિંતા કરતાં બીજા છોકરાને એ વિષયમાં કેટલા આવ્યા તેમાં વધુ રસ ધરાવતા હોય છે. આ સરખામણીનો કોઇ ફાયદો જ નથી. ધારો કે પેલા છોકરાને સારા માર્ક આવ્યા હોય તો તમે તમારા છોકરા પર અપેક્ષાનું દબાણ જ વધારો છો અને ધારો કે એનાથી ઊલટું થાય પેલા છોકરાને ઓછા માર્ક આવ્યા હોય તો તમને અંદરથી ખુશી થાય છે અને તમારા છોકરાની પ્રગતિ અટકી જાય છે.

દરેક પરીક્ષાએ જો સરખામણી કરવી જ હોય તો દરેકે પોતાની જાત સાથે જ સરખામણી કરવી જોઇએ. ગયા વખતની પરીક્ષા વખતે તમારા સંતાને શું ભૂલો કરી હતી? આ વખતે શું સુધારા કર્યા? તેનું પરિણામ કેવું આવ્યું? ગમે એટલો સ્પર્ધાત્મક યુગ કેમ ન હોય? માણસ પોતાની જાત સાથે સ્પર્ધા કરતો રહે. સુધારા વધારા કરતો રહે. આત્મનીરિક્ષણ કરતો રહે તો જીવનમાં સફળતા મળે મળે અને મળે જ.

૯) આત્મહત્યા કે એના વિચારો કરવા એ પણ કાયરતા છે. ઘણા લોકોને શિક્ષણ પદ્ધતિ કે પછી પરીક્ષા પદ્ધતિ સામે વિરોધ હોય છે. ઘણા વિદ્યાર્થી કે માબાપોને એમ થતું હોય છે કે જે વિષયમાં રસ કે આવડત ન હોય એ પણ ભણવા પડે છે. આવા તો શિક્ષણ ક્ષેત્રે અનેક પ્રશ્ર્નો આવતા રહેતા હોય છે. માત્ર શિક્ષણ જ નહીં, આખી જિંદગી અનેક પ્રશ્ર્નો અને ટ્રાયલ એન્ડ એરરથી ભરેલી હોય છે. તમને એમ થાય કે હું પરીક્ષા પદ્ધતિ બદલી નાખું, જીવન જીવવાની ઢબ બદલી નાખું. જોકે, આ બધું તમે જીવતા રહેશો તો કરી શકશો. આત્મ હત્યા કરવાથી કશું જ નહીં બદલાય. સમાજમાં દરેક સિસ્ટમ કે દરેક રિવાજ માણસ જ બનાવતો હોય છે અને તેમાં વખત જતાં માણસ જ બદલાવ લાવતો હોય છે. માટે પરીક્ષા હોય કે પરીક્ષાનું પરિણામ પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ નિરાશાવાદી વિચાર ક્યારેય ન કરવા.

ક્રિકેટનો શોખ તો વધતે ઓછે અંશે સહુને હોય છે. આ ક્રિકેટમાંથી એક વસ્તુ શીખવા જેવી છે. પરીક્ષાના પેપરની તો તમે તૈયારી કરી હોય છે અને એમાંથી જ પ્રશ્ર્નો પૂછાતાં હોય છે, જ્યારે ક્રિકેટમાં તો બોલર હવે કયા પ્રકારનો બોલ નાખશે એ ખબર હોતી નથી, છતાંય બેટ્સમેન પોતાની રીતે બેટ વીંઝીને એક, બે, ત્રણ રન કે ચોક્કા-છગ્ગા ફટકારતો રહે છે.

આમ શાળા-કૉલેજની પરીક્ષા હોય કે જીવનની અન્ય કસોટી. દરેક નવા દિવસે પેલા બોલની જેમ અનેક મૂંઝવણો અને મુસીબતો આવતી રહેતી હોય છે અને આપણે તો આપણા પ્રયત્નરૂપી બેટ વડે તેને દૂર બાઉન્ડ્રી પર જ મોકલવાનું ચાલુ રાખવું જોઇએ. જનમ્યા ત્યારથી જ મુસીબતો તો આવતી જ રહેતી હોય છે. એનાથી ગભરાઇને આપણી જીવનરૂપી વિકેટ ફેંકી દેવાને બદલે એ મુસીબતોને જ કેવી રીતે બાઉન્ડ્રીની બહાર મોકલી શકાય એ સતત વિચારતા રહેવું જોઇએ.

આપણા ઘર્મમાં તો જન્મ, મૃત્યુ અને પુનર્જન્મની વિચાર ધારા ફેલાયેલી છે. હાલના જીવનની મુશ્કેલીઓથી ડરી જઇને આત્મહત્યા કરશો તો આવતા જન્મમાં પણ મુશ્કેલીઓ તો સતાવવાની જ, એના કરતાં આ જન્મમાં જ જીવતા રહીને એનો સામનો કરવાનું સતત શીખતા રહેવું જોઇએ. એક દિવસ જરૂર સફળતાનો સોનેરી સૂરજ પણ ઊગશે, ઊગશે અને ઊગશે જ.

——————————

પરીક્ષા વખતે ખાવાપીવામાં  ધ્યાન રાખો. સ્વસ્થ રહો

પરીક્ષા સમયે જ છોકરાઓ બીમાર, સુસ્ત અને આળસુ ન બની જાય. શરીરને પોષણ તેમ જ મગજને સ્ફૂર્તિ મળતી રહે તે રીતે ભોજનનું સમયપત્રક ગોઠવવું જરૂરી છે.

૧) સવારના નાસ્તામાં ફ્ળો, સૂકા મેવા, ફળોના રસ, દૂધ, દહીં , ફણગાવોલા અનાજનું સેવન મગજને શક્તિ આપશે અને સક્રિય રાખશે.

૨) પાઉં, કેક, કુકીઝ, કોલ્ડ્રિંક્સ, વધુ પડતી સાકર, તેલ અને મસાલાવાળી ચીજોથી જેટલા દૂર રહી શકાય એટલું સારું . આ બધી ચીજોથી શરીરમાં આળસ ભરાય અને મગજની ક્ષમતા પર પણ ખરાબ અસર થઇ શકે છે.

૩) પ્રવાહી ચીજોનો વધુ ઉપયોગ કરો. શરીરમાં પાણી ઓછું ન થાય એનું ધ્યાન રાખવું. સમય સમય પર પાણી,જ્યૂસ,સૂપ, છાશ,લસ્સી,નાળિયેર પાણી જેવા પ્રવાહીના સેવનથી મગજમાં સ્ફૂર્તિ રહે છે.

૪) કચુંબરનો ઉપયોગ વધારો. સ્વાદ વધારવા માટે કોઇ પણ કાચા શાકભાજીના કચુંબરમાં કોથમરી, સિંધાલૂણ નમક, મરીનો પાઉડર અને લીંબુ નીચોવીને ચાવી ચાવીને નાસ્તાની માફક ખાઇ શકાય.

૫) મોડી રાત સુધી જાગવાનું થાય તો દર અડધા કલાકે પાણી પીવું જરૂરી છે જેથી જાગરણને કારણે થનારી સમસ્યાઓથી બચી શકાય. વચ્ચે વચ્ચે તળેલી કે શેકેલી ચીજો ન ખાવી જોઇએ.

૬) બે-ત્રણ વાર ધરાઇને ખાવાને બદલે ચાર પાંચ વાર હલકું ભોજન લેવાનો મહાવરો રાખવાથી પાચનની સમસ્યા ઊભી નથી થતી. પોષણ પણ બરાબર મળતું રહે છે અને શરીર તેમ જ મનમાં આળસ ક્ે સુસ્તી આવવાને બદલે સ્ફૂર્તિ અને શક્તિ રહે છે.

૭) સૂકા મેવાનું સેવન કરવું જોઇએ. સવારની ચાની જગ્યાએ બદામવાળું દૂધ વધુ ફાયદાકારક છે.

૮) ચા પીવાની આદત હોય તો પરીક્ષાના દિવસોમાં કોફી પીવાનું રાખવું જોઇએ. કોફી મગજને વધુ સક્રિય રાખે છે. ગ્રીન ટી પણ પી શકાય.

૯) અભ્યાસની વચ્ચે વચ્ચે જ સૂકામેવા કે પછી શીંગદાણા ચાવતા રહેવું જોઇએ. આનાથી મગજ સક્રિય રહેશે. જોકે, એટલું પણ ન ખાવ કે પેટ પૂરું ભરાય જાય અને આળસ પેદા થાય.